मोक्का अधिनियम (MCOCA – Maharashtra Control of Organized Crime Act, 1999) हा कायदा जनहितासाठी आहे
महाराष्ट्रात संघटित गुन्हेगारीविरुद्ध कठोर कारवाई करण्यासाठी लागू करण्यात आला आहे. हा कायदा लागू करण्यामागचा मुख्य उद्देश म्हणजे गुन्हेगारी संघटनांना ज्या प्रकारे सामान्य कायद्यांमधून शिक्षा मिळत नसेल, त्या परिस्थितीत कठोर शिक्षा देणे.
मोक्का अधिनियमातील महत्त्वाचे मुद्दे:
मोक्का अंतर्गत “संघटित गुन्हेगारी” ही परिभाषा दिली आहे. अशा गुन्हेगारीमुळे आर्थिक लाभ मिळवण्याच्या उद्देशाने संघटनात्मक गुन्हे केले जातात. यात खंडणी, हत्या, अपहरण, दहशतवाद, तस्करी आणि इतर गंभीर गुन्ह्यांचा समावेश आहे.
. कारवाईसाठी आवश्यक अटी:
– एखाद्या व्यक्तीवर मोक्का अंतर्गत कारवाई करण्यासाठी त्याने एक संघटित गुन्हेगारी सिंडिकेटचा भाग असल्याचे पुरावे असणे आवश्यक आहे.
– किमान एक गुन्हा अशा व्यक्तीने पाच वर्षांतील दरम्यान केला असावा.
गुन्हेगारांच्या मालमत्तेवर जप्ती:
मोक्का अंतर्गत आरोपींच्या अवैध मार्गाने मिळवलेल्या मालमत्तेवर सरकार जप्ती करू शकते.
जामीन प्रक्रियेवरील कठोर नियम:
मोक्का अंतर्गत आरोपींना जामीन मिळवणे अत्यंत कठीण असते. सामान्य कायद्यांपेक्षा मोक्का अंतर्गत जामीनाचे निकष कठोर असतात.
विशेष न्यायालये:
मोक्का अंतर्गत न्यायालयीन सुनावण्या आणि खटले चालवण्यासाठी विशेष न्यायालये नियुक्त केली जातात. या न्यायालयांमध्ये आरोपींवर न्यायनिवाडा केला जातो.
गुन्ह्यांची तपासणी:
मोक्का अंतर्गत गुन्ह्यांची तपासणी वरिष्ठ पोलीस अधिकारी किंवा विशेष तपास यंत्रणेकडून केली जाते. तपासानंतरच मोक्का लागू करण्याचा निर्णय घेतला जातो.
गुन्हेगारांना कठोर शिक्षा:
मोक्का अंतर्गत दोषी ठरल्यास कडक शिक्षा होते. शिक्षा मृत्युदंडापासून जन्मठेपेपर्यंत लागू शकते.
मोक्का अधिनियमाचा उद्देश:
मोक्का कायद्याचा उद्देश संघटित गुन्हेगारीवर नियंत्रण ठेवणे, अशा संघटनांचा पाया उखडून काढणे, आणि समाजात सुरक्षितता निर्माण करणे हा आहे. या अधिनियमामुळे पोलीस आणि तपास यंत्रणांना संघटित गुन्हेगारांवर कठोर कारवाई करण्याचे साधन मिळते.
मोक्का अंतर्गत कायदेशीर प्रक्रिया
1. गुन्ह्याची तक्रार किंवा माहिती:
संघटित गुन्हेगारीशी संबंधित गुन्ह्याबद्दलची माहिती किंवा तक्रार पोलिसांना मिळाल्यानंतर, तपास सुरू होतो. माहिती मिळवण्यासाठी गुप्तचर यंत्रणांचा वापर केला जातो.
2. प्राथमिक तपास:
स्थानिक पोलिस किंवा विशेष तपास पथक गुन्ह्याबाबत प्राथमिक तपास करतात. या तपासादरम्यान, संघटित गुन्हेगारीत संबंधित व्यक्तींचा सहभाग आहे की नाही हे तपासले जाते.
3. विशेष पुरावे गोळा करणे:
मोक्का लागू करण्यासाठी ठोस पुरावे आवश्यक असतात. हे पुरावे अनेक मार्गांनी गोळा केले जातात, जसे की:
– फोन कॉल रेकॉर्डिंग्स
– आर्थिक व्यवहारांचे पुरावे
– साक्षीदारांचे निवेदन
– गुन्ह्यातील आरोपींचे संघटनात्मक संबंध.
4. मुक्का अंतर्गत गुन्हा दाखल करणे:
– पोलिस तपासादरम्यान पुरावे आढळल्यास आणि ते पुरेसे असल्यास, वरिष्ठ पोलीस अधिकारी किंवा राज्य सरकारकडून मोक्का अंतर्गत गुन्हा दाखल करण्यासाठी परवानगी घेतली जाते.
– जिल्हा पोलीस आयुक्त किंवा तत्सम वरिष्ठ अधिकारी यांच्याकडून मोक्का लागू करण्याची अधिकृत मंजुरी दिली जाते.
5. अटक:
परवानगी मिळाल्यानंतर, संबंधित आरोपींना अटक केली जाते. मोक्का अंतर्गत अटक झाल्यावर आरोपींना सामान्य जामीन मिळणे अत्यंत कठीण असते.
6. विशेष तपास प्रक्रिया:
अटकेनंतर, विशेष तपास यंत्रणा किंवा वरिष्ठ अधिकारी प्रकरणाची सखोल तपासणी करतात. तपासादरम्यान, आरोपींवर कठोर चौकशी केली जाते आणि अधिक पुरावे जमा केले जातात.
7. विशेष न्यायालयात खटला:
मोक्का अंतर्गत खटला विशेष न्यायालयांमध्ये चालवला जातो. या न्यायालयांत वेगवान आणि कठोर प्रक्रियेनुसार सुनावणी केली जाते. आरोपींवर दोष सिद्ध झाल्यास कठोर शिक्षा होते.
8. शिक्षा:
दोष सिद्ध झाल्यावर मोक्का अंतर्गत आरोपींना कडक शिक्षा दिली जाते. यामध्ये मोठ्या आर्थिक दंडासोबतच जन्मठेप किंवा मृत्युदंडाची शिक्षादेखील लागू होऊ शकते.
9. मालमत्ता जप्ती:
मोक्का अंतर्गत आरोपींनी गुन्हेगारीच्या मार्गाने मिळवलेली संपत्ती जप्त केली जाते. सरकार त्यांच्यावर आर्थिक कारवाई देखील करते.
10.अपील:
दोष सिद्ध झाल्यास, आरोपी उच्च न्यायालय किंवा सर्वोच्च न्यायालयात अपील करू शकतो, परंतु मोक्का अंतर्गत खटल्यात दोषी ठरल्यास अपीलाची प्रक्रिया सामान्य खटल्यांपेक्षा कठोर असते.
मोक्का अंतर्गत कारवाई खालील परिस्थितींमध्ये केली जाते:
1. संघटित गुन्हेगारीत सहभाग:
जर एखादी व्यक्ती अथवा गट संघटित गुन्हेगारीमध्ये सक्रिय सहभाग घेत असेल किंवा त्या गटाचा भाग असेल. संघटित गुन्हेगारीमध्ये खंडणी, खून, तस्करी, दहशतवाद, अपहरण, आर्थिक फसवणूक इत्यादी प्रकारच्या गुन्ह्यांचा समावेश होतो.
2. गुन्हेगारीचा इतिहास असणे:
आरोपीवर पूर्वी संघटित गुन्ह्यांमध्ये सहभागी असल्याचे पुरावे असल्यास मोक्का अंतर्गत कारवाई होऊ शकते. हा कायदा अशा व्यक्तींवर कठोर कारवाई करण्यासाठी वापरला जातो, ज्यांचा गुन्हेगारीत सातत्याने सहभाग असतो.
3. गुन्ह्यांची गंभीरता:
गंभीर स्वरूपाचे गुन्हे जसे की खंडणीसाठी अपहरण, खून किंवा मोठ्या प्रमाणात आर्थिक फसवणूक इत्यादी प्रकारच्या गुन्ह्यांमध्ये आरोपींचा सहभाग असल्याचे आढळल्यास मोक्का लागू होतो.
4. पुराव्यांची उपलब्धता:
मोक्का अंतर्गत कारवाई करण्यासाठी पुरावे आवश्यक असतात की आरोपी संघटित गुन्हेगारीत सहभागी आहे. या पुराव्यांमध्ये फोन कॉल रेकॉर्डिंग, आर्थिक व्यवहार, आरोपींच्या गटातील सहभागाचे पुरावे इत्यादीचा समावेश होतो.
5. विशेष तपास आणि परवानगी:
मोक्का अंतर्गत कारवाई करण्यासाठी वरिष्ठ पोलीस अधिकारी किंवा विशेष तपास यंत्रणेकडून तपास केला जातो. राज्य सरकारकडून या कारवाईसाठी विशेष परवानगी मिळावी लागते.
6. पाच वर्षांत गुन्हा केल्याचे सिद्ध झाले असावे:
आरोपीने गेल्या पाच वर्षांमध्ये किमान एकदा संघटित गुन्हा केलेला असावा किंवा संघटित गुन्हेगारीच्या प्रक्रियेत तो सामील असावा.
7.साक्ष आणि पुरावे:
मोक्का अंतर्गत कारवाई करताना तपास यंत्रणेकडे पुरेशी साक्ष आणि पुरावे असणे आवश्यक असते, ज्यावरून हे सिद्ध होऊ शकते की संबंधित व्यक्ती संघटित गुन्हेगारीत सहभागी आहे.
मोक्का अंतर्गत शिक्षा
1. मृत्युदंड किंवा जन्मठेप:
मोक्का अंतर्गत गंभीर गुन्ह्यांसाठी (जसे की खून, दहशतवादी कृत्ये, खंडणी, तस्करी) दोषी आढळल्यास आरोपीला मृत्युदंड किंवा जन्मठेप दिली जाऊ शकते. या शिक्षा अत्यंत कठोर मानल्या जातात आणि न्यायालयाच्या निर्णयावर अवलंबून असतात.
2. आर्थिक दंड:
दोषी आढळलेल्या व्यक्तींवर अधिकतम 10 लाख रुपयांपर्यंतचा दंड लागू होऊ शकतो. हा दंड गुन्ह्यांच्या गंभीरतेवर अवलंबून असतो.
3. मालमत्ता जप्ती:
मोक्का अंतर्गत दोषी व्यक्तींनी गुन्हेगारी कृत्यांद्वारे मिळवलेली संपत्ती जप्त केली जाऊ शकते. यामध्ये आरोपींच्या बेकायदेशीर संपत्तीवर सरकारने ताबा मिळवणे समाविष्ट आहे.
4. जामिनाची कठोर अट:
मोक्का अंतर्गत दोषी आढळलेल्या आरोपींना जामीन मिळवणे खूप कठीण असते. सामान्य कायद्यांच्या तुलनेत मोक्का अंतर्गत जामिनाचे निकष अत्यंत कठोर आहेत. यामुळे आरोपी बराच काळ तुरुंगात राहू शकतो.
5. तुरुंगातील कठोर नियम:
मोक्का अंतर्गत दोषी ठरलेल्या आरोपींना विशेष तुरुंगांमध्ये ठेवले जाते, जिथे त्यांच्यावर सामान्य बंदिवानांपेक्षा कठोर नियम लागू होतात.
6.साक्षीदारांसाठी संरक्षण:
मोक्का खटल्यांमध्ये साक्षीदारांना देखील विशेष संरक्षण दिले जाते, कारण गुन्हेगार संघटना साक्षीदारांवर दबाव आणण्याचा किंवा त्यांना धमकावण्याचा प्रयत्न करू शकतात.
मोक्का अंतर्गत दिल्या जाणाऱ्या शिक्षांमध्ये मृत्युदंड, जन्मठेप, मोठा आर्थिक दंड आणि मालमत्ता जप्ती यांचा समावेश आहे. या कठोर शिक्षांचा उद्देश संघटित गुन्हेगारीवर नियंत्रण ठेवणे आणि समाजाला अशा गुन्ह्यांपासून सुरक्षित ठेवणे आहे.
